ਹਾਇਕੂ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮੁਕਤਸਰ

ਪਿਆਰੇ ਸਨੇਹੀਓ,


ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਬਲਾਗ ਤੇ 'ਜੀ ਅਇਆਂ ਨੂੰ' ਆਖਦੇ ਹਾਂ ।


ਇਸ ਬਲਾਗ ਤੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਮੂਹ ਹਾਇਕੂਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਅਪੀਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਾਇਕੂ ਇਸ ਬਲਾਗ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਵਾਉਣ ਹਿਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ੌਟ ਵਿਚ ਟਾਈਪ ਕਰਕੇ ਹੇਠ ਦਰਸਾਏ ਈ-ਮੇਲ ਪਤੇ ਤੇ ਭੇਜਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਕਰਨ। ਰਚਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਤਸਵੀਰ, ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਅਤੇ ਸੰਪਰਕ ਨੰਬਰ ਜਰੂਰ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਅਨਮੋਲ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਸੁਝਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਸਾੰਨੂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਰਹੇਗਾ । 


ਇਹ ਹਾਇਕੂ
ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਪੀੜਾ 
ਦਰਦ ਨਿਰਾ।


ਸ਼ੁਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਸਹਿਤ
- ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਵਾਕਫ਼


Email : haikumks@gmail.com

ਤਸਵੀਰ ਹਾਇਕੂ

  

  

                                             

 

ਆਦਿਕਾ ...

------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
 ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਪਰਵਾਜ਼   
--------------------------------------------                                            -  ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ

                ਇਕ ਪਲ ਵਿਚ ਹੋਈ ਘਟਨਾ/ਹਰਕਤ ਜਾਂ ਪਲ-ਛਿਣ ਵਿਚ ਮਨ 'ਚ ਆਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਸੀਮਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਜਪਾਨੀ ਕਾਵਿ ਦਾ ਇਕ ਛੋਟਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਆਕਾਰ 5+7+5=17 ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਪਾਨ ਦੇ ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲੀ ਸੱਤਰ ਵਿਚ ਪੰਜ, ਦੂਜੀ ਸੱਤਰ ਵਿਚ ਸੱਤ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਸੱਤਰ ਵਿਚ ਫਿਰ ਪੰਜ ਅੱਖਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਇਸ ਦਾ ਕ੍ਰਮ 17 ਅੱਖਰੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਤਿੰਨ ਲਾਇਨਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇਤਰ ਇਸੇ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਅੱਖਰ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਲਗਾਂ-ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਅੰਗਰੇਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਰਚਨ ਲਈ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸ਼ਬਦ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਕ੍ਰਮ ਇਹੋ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੀਰ ਉਕਤ ਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਹਾਇਕੂ ਰਚਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਬਜਾਇ ਜੇਨ ਪੋਇਟਰੀ ਕਹਿਣਾ ਵਧੇਰੇ ਉਚਿੱਤ ਹੈ।

                     ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਿੰਦੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੱਤਯ ਭੂਸ਼ਨ ਵਰਮਾ ਦਾ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 21 ਵਾਰ ਜਪਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕੜੀ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਤੋਰਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਵਿਦਵਾਨ ਭਗਵਤ ਸ਼ਰਣ ਅਗਰਵਾਲ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਖੋਂ-ਪ੍ਰੋਖੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਹਾਇਕੂਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਾਇਕੂਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਅਗਰਵਾਲ ਦੇ ਹਾਇਕੂ ਵੀ 25 ਦੇਸੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

                    ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ 1951 ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਹੋਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਆਗਾਜ਼ ਸਬੰਧੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਰਾਇ ਵਿਚ ਵਖਰੇਂਵਾਂ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਆਮਦ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਾਂਿੲਕੂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਤੋਂ ਹੋਈ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਆਰੰਭ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਜਸੰਵਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਦੀ, ਬਸੰਤ ਕੁਮਾਰ ਰਤਨ ਅਤੇ ਉਰਮਿਲਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਲਿਖੇ। ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ 1997-98 ਵਿਚ ਅਦਬੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਨੇ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਵੱਡਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਾਂ ਅਦਬੀ ਪਰਿਕਰਮਾ (ਪੰਜਾਬੀ), ਅਦਬੀ ਮਾਲਾ (ਹਿੰਦੀ) ਅਤੇ ਵਰਲਡ ਟੂ ਵਰਲਡ (ਅੰਗਰੇਜੀ) ਰਾਹੀਂ ਤਿੰਨੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ/ਭਾਰਤੀ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਅਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਅੰਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਮੰਚ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੰਚ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਸੌ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹਾਇਕੂਕਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਆਯੋਜਿਤ ਹਾਇਕੂ ਸਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ (ਦਿੱਲੀ ਯੂਨਿਵਰਸਿਟੀ) ਦੇ ਪ੍ਰੋ. ਡਾ. ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਦਿੱਲੀ ਨੇ ‘21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਹਾਕਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਦਸਤਕ ’ ਵਿਸ਼ੇ ਅਧੀਨ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਨੌਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜ ਪੁਸਤਕਾਂ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ’(ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ), ‘ਹਾਇਕੂ ਯਾਤਰਾ ’ ਤੇ ‘ਯਾਦਾਂ’(ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ), ‘ਬਿਖ਼ਰੇ ਮੋਤੀ’ (ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ) ਅਤੇ ‘ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੂਈ’ (ਮਨੋਹਰ ਸਿੰਗਲ) ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲ  ਸਬੰਧਤ ਹਾਇਕੂਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਬਿਕਰਮਜੀਤ ਨੂਰ, ਪ੍ਰੋ. ਦਾਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੰਬੋਜ, ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਵਾਕਫ਼, ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ, ਸੁਖਦੇਵ ਕੌਰ ਚਮਕ, ਨਵਜੋਤ ਕੌਰ, ਸੰਨੀ ਤਨੇਜਾ ਆਦਿ ਸਰਗਰਮ ਹਾਇਕੂਕਾਰ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੇ ਹਾਇਕੂ ਤੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਿਆਂ ਹਾਇਕੂ ਗ਼ਜ਼ਲ, ਹਾਇਕੂ ਰੂਬਾਈ, ਹਾਇਕੂ ਦੋਹੇ ਅਤੇ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਸਬੰਧੀ ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਬਜਾਜ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਅਣਥੱਕ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਹਾਇਕੂਕਾਰ ਹਾਇਕੂ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੀ ਸਮਗਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੇਜ ਸਕਦੇ ਹਨ।

                                                                             (ਸੰਪਾਦਕ, ਅਦਬੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ)

21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਹਾਕਾ : ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਦਸਤਕ

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
                                                                                                                 - ਡਾ. ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ

                      ‘ਹਾਇਕੂ’ ਜਾਪਾਨੀ ਕਾਵਿ ਵਿਧਾ ਹੈ ਜੋ ਜਾਪਾਨੀ ਲਿਪੀ ’ਚ 17 ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ 5+7+5 ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋੜਨ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਛੋਟੇ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖ਼ਮ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ‘ਹੁਣ’ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਕਾਵਿ ਵਿਧਾ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸੰਚਰਨਾ ਸਰਲ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਗਹਿਰੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ ‘ਹਾਇਕੂ’ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ :- ਚੇਤੰਨ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹਾਇਕੂ ਹੈ।

ਜਾਗਣਾ
ਤੇ ਇਸ ਪਲ ਵਿਚ
ਜਾਗਣਾ।

ਇਹ ਜਾਗਣ ਤੇ ਬੋਧ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ। ਇਸੇ ਬੋਧ ਦੀ ਝਲਕ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਹਾਇਕੂ :-

ਸੁੱਕੇ ਬਿਰਖ ਦੀ ਟਾਹਣੀ ਤੇ
ਕਾਂ ਇਕ ਆਣ ਬੈਠਾ
ਸਮਝੋ ਪਤਝੜ ਹੈ ਆ ਗਈ

ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਇਨਾਂ ਤਿੰਨ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਦਾ ਪਸਾਰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ ਕੋਲ ਬੋਧੀ ਭਿਖਸ਼ੂ ਵਾਂਗ ਇਕ ਛਿਣ ਵਿਚ ਲੁਕੀ ਸਦੀਵਤਾ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਹੈ। ਬੁੱਧ-ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਤੇ ਵਰਤਣ ਨੂੰ ‘ਜੇਨ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਇਸ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਨੂੰ ਬੋਧੀ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਨੇ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜਾਪਾਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਹੁਣ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਬੁੱਧ-ਪੁਰਖ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਵਿਚਰਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ’ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਸਦਾ ਨਿਰਲੇਪ॥
ਜੈਸੇ ਜਲ ਮਹਿ ਕਮਲ ਅਲੇਪ॥ (ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ)

ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ ਘਰੋਂ ਤੁਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਆਸ਼ਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚੋਂ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਕੁਦਰਤ ਬੋਲਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਜਾਂ ਮੌਸਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਸਿੱਧਾ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧਾ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੱਤਿਆਂ, ਝੀਲਾਂ, ਧੁੱਪਾਂ, ਛਾਵਾਂ, ਪੌਣਾਂ ਸੰਗ ਰਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਦਵੈਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿ ਉਠਦਾ ਹੈ :-

ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ
ਕਿਹੜੇ ਬਿਰਖ਼ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀ
ਇਹ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ?

ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦਾ ਸੁਹਜ ਫੁੱਲਾਂ, ਚਿੜੀਆਂ ਤੇ ਤਿਤਲੀਆਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਉਹ ਤਾਂ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਹੈ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਰ ਧਾਰਾ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਰ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਲਈ ਸਹਿਜਤਾ, ਸੁਹਜ, ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਇਕੋ ਹੀ ਸੂਖ਼ਮ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ। ਸੋ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ‘ਘਟਨਾ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਲੂ ਦੀ ਮਾਰਫ਼ਤ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੈ ਜੋ ਹੈਰਾਨੀ, ਖੁਸ਼ੀ-ਗਮੀ, ਇੱਕਲਤਾ ਅਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ਆਦਿ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਪਲ ਤੇ ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਕੁਦਰਤ ਇਕੋ ਹੋਂਦ ਵਜੋਂ ਵਿਆਪਕ ਹੋ ਰਹੇ ਲਗਦੇ ਹਨ।’

ਇਹ ਇਕ ਸਹਿਜ ਅਨੁਭੂਤੀ ਤੇ ਛਿਣਾਂ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਉਮੈਂ ਰਹਿਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਜਾਪਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਕਲਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬੇਹੱਦ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਕੋਲ ਲੰਬੀ ਚੌੜੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਾਇਕੂ-ਕਾਵਿ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਇਸ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਅੰਗ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦਾ ਚਰਚਾ ਸੰਨ 2001 ਵਿਚ ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ ਦੀ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਪੁਸਤਕ ‘ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਸ਼ਾਇਰੀ’ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੁ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਨੇ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਜਾਪਾਨੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਮਾਤਸੂਓ ਬਾਸ਼ੋ ਦੇ ਚੋਣਵੇਂ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਤੋਂ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਦੀ ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਇਤਿਹਾਸ ਬਿਆਨਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ, ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਪੱਖ ਨੂੰ ਉਘਾੜਿਆ ਹੈ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ - ਮਾਤਸੂਓ ਬਾਸ਼ੋ, ਯੋਸਾ ਬੂਸੋਨ, ਸਾਨਤੋਕਾ, ਨਾਤਸੂਮੇ, ਚੀਯੋ-ਨੀ, ਇੱਸਾ ਰਯੋਕਾਨ, ਸ਼ੀਕੀ ਮਾਸਾਓਕਾ, ਓਜ਼ਾਕੀ, ਹੋਸ਼ਾਈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ।

ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਤਿਤਲੀ ਤੇ ਲੜਕੀ ਦਾ ਕਾਵਿ ਬਿੰਬ ਸਾਰੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ :

ਇਕ ਤਿਤਲੀ
ਕੁੜੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ
ਕਦੇ ਅੱਗੇ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ। (ਚੀਯੋ-ਨੀ)

ਜਾਂ

ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਫਿਰੇ
ਫੜਫੜਾਂਦੀ
ਜਿਵੇਂ ਉਪਰਾਮ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ
ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਤਿਤਲੀ।। (ਇੱਸਾ)

ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਇਕਮਿਕਤਾ ਨੂੰ ਇਨਾਂ ਸਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ :-

ਨਿੱਕੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ
ਫੁੱਲਾਂ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਖੋਹਲਦੀਆਂ
ਇਹ ਵੀ ਪੂਜਾ ਹੈ। (ਇੱਸਾ)

ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ ਨੇ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਬਾਰੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਹਾਇਕੂ ਤਿਤਲੀਆਂ ਦੇ ਹਮਸਫ਼ਰ, ਹਾਇਕੂ : ਸਭਿਆਚਾਰ ਪਿਛੋਕੜ, ਜਾਪਾਨੀ ਬੁੱਧਤਵ (ਜ਼ੇਨ) ਦੇ ਅਕਸ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਧਾਰਾ ਤਾਓ ਦੇ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਣਾਂ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਹਿਜ ਤੇ ਸਰਲਤਾ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦੇ ਅਮੀਰੀ ਗੁਣ ਹਨ :-

ਸੁੱਖ ’ਚ ਵੀ
ਦੁੱਖ ’ਚ ਵੀ
ਘਾਹ ਉੱਗਦਾ ਰਿਹਾ। (ਸ਼ਾਨਤੋਕਾ)

ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਉੱਘੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਵਰਤਾਰੇ ਲਈ ਪਿਆਰ ਦਾ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ :-

ਅਸੀਂ ਤੈਨੂੰ ਘਰ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ
ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੇਰੇ ਬੋਟ ਪਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ
ਨੀ ਚਿੜੀਏ (ਇੱਸਾ)

ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਵਿਤਕਰਾ ਰਹਿਤ ਫਿਤਰਤ ਬਾਰੇ ਸਾਨਤੋਕਾ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹਾਇਕੂ :-

ਵੱਡਾ ਬਿਰਖ਼ ਵੀ
ਮੈਂ ਵੀ, ਕੁੱਤਾ ਵੀ
ਭਿੱਜ ਰਹੇ ਕਿਣਮਿਣ ਹੇਠ। (ਸ਼ਾਨਤੋਕਾ)



ਕੁਦਰਤ ਵੀ ਜੋ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਬਗੈਰ ਕੋਈ ਭੇਦ ਭਾਵ ਕੀਤਿਆਂ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਧਾਰਨ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੱਲਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੀ ਵਿਸ਼ਮੈਕਾਰੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਦੇ ਭਾਵ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਤੱਤ/ਭਾਵ ਉੱਪਰ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਹਾਇਕੂ ਅੰਦਰ ਪਈ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ :-

ਝੜਨ ਸਮੇਂ ਵੀ
ਮਨ ਸਹਿਜ
ਪੋਸਤ ਸਹਿਜ। (ਏਤਸੂਜ਼ਿਨ)

ਜਾਂ

ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ
ਚੱਟਾਨਾਂ ਉਪਰੋਂ ਝਾਕਣ
ਪਥਰੀਲੇ ਰਾਹ ਵੱਲ (ਬਾਸ਼ੋ)

ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਇਸ ਕੇਂਦਰ ਭਾਵ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ‘ਛਿਣ’ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ‘ਯੂਸੂਦਾ’ ਅਨੁਸਾਰ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦਾ ਰੂਪਕ ਪੱਖ ਇਕ ਸਾਹ ਤੋਂ ¦ਮੇਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਅੰਦਰ ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਘਟਨਾ ਵਿਚ ਕਿੱਥੇ ਕੀ ਤੇ ਕਦੋਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ :-

ਕਿੱਥੇ : ਸੁੱਕੇ ਬਿਰਖ਼ ਦੀ ਟਾਹਣੀ ’ਤੇ
ਕੀ : ਕਾਂ ਇਕ ਆਣ ਬੈਠਾ
ਕਦੋਂ : ਸਮਝੋ ਪੱਤਝੜ ਹੈ ਆ ਗਈ

ਇਉਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ ਨੇ ‘ਅਜੋਕੀ ਜਾਪਾਨੀ ਸ਼ਾਇਰੀ’ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ‘ਅੱਖਰ’ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਛਿੜਿਆ। ਡਾ. ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਤੇ ਡਾ. ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਬਾਰੇ ਪੱਤਰ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਕਾਵਿ ਵਿਧਾ ਅੰਦਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਸਤਿਆ ਭੂਸ਼ਨ ਵਰਮਾ। ਭਗਵਤੀ ਸ਼ਰਣ ਅਗਰਵਾਲ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਆਦਿ ਨੇ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਬਸੰਤ ਕੁਮਾਰ ਰਤਨ ਅਤੇ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਦੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। 2005 ਵਿਚ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਦੀ ‘ਬਿਖਰੇ ਮੋਤੀ’ ਪੁਸਤਕ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ’ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਵਿਚ ਹਲਚਲ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਰਮਿਲਾ ਕੌਲ, ਪ੍ਰੋ. ਦਾਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ. ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ, ਬਿਕਰਮਜੀਤ ਨੂਰ, ਸੋਨੀ ਤਨੇਜਾ, ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੰਬੋਜ਼, ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ, ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਵਾਕਫ਼ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਕੌਰ ਚਮਕ ਆਦਿ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਇਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਹਾਇਕੂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਛਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਇਉਂ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਸ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦੀਆਂ ਨੌਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ :-

1. ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਸ਼ਾਇਰੀ (ਅਨੁਵਾਦਿਤ) – ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ – 2001
2. ਬਿਖਰੇ ਮੋਤੀ - ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ - 2005
3. ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ - ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ – 2005
4. ਹਾਇਕੂ ਯਾਤਰਾ (ਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) - ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ - 2007
5. ਯਾਦੇਂ (ਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) - ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ – 2008
6. ਨਿਮਖ਼ - ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ – 2008
7. ਖਿਣ - ਇਕਬਾਲ ਦੀਪ – 2008
8. ਸੂਈ ਸਮੇਂ ਦੀ - ਮਨੋਹਰ ਸਿੰਗਲ – 2008
9. ਬੂੰਦਾਂ - ਸੁਰਜੀਤ ਆਰਟਿਸਟ –2009

ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵਿਚ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਦੇ ਹਾਇਕੂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਹੈ। ਉਹ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਨਿਭਾਅ ਬਾਖੂਬੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦੇ ਜਨਮਦਾਤਾ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਇਨਾਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਜੋ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦੀਆਂ ਭਾਵ ਪੂਰਤ ਵੰਨਗੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ :-

ਸੁਣ ਚਮਚੇ
ਚਮਚਾ ਹੀ ਰਹਿਣਾ
ਭੁੱਲ ਨਾ ਜਾਈਂ

ਜਾਂ

ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣਾ
ਜਨਤਾ ਦੂਰ ਬਿਠਾ
ਗੀਤ ਗਾਏ ਨੇ

ਪਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਧੁਨ ਵਿਚ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਖ਼ਮ ਛੂਹਾਂ ਨਾਲ ਬੇਇਮਾਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦੀ ਗੌਣ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਇਉਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ :-

ਇਸ ਯੁੱਗ ’ਚ
ਹਰ ਥਾਂ ਬੇਇਮਾਨੀ
ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਹੈ।

ਜਾਂ

ਇਮਾਨਦਾਰੀ
ਜ਼ਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਹੁਣ
ਸਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ’ਚ।

ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨੀ ਜੋ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਤੁਰ ਪਈ ਹੈ ਕਵੀ ਹਾਇਕੂ ਰਾਹੀਂ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ :-

ਮੇਰਾ ਪੰਜਾਬ
ਪੱਟਿਆ ਨਸ਼ਿਆਂ ਨੇ
ਬਚਾਵੇ ਕੌਣ?

ਜਾਂ

ਸਾੜਗੇ ਨਸ਼ੇ
ਮਸਤ ਜਵਾਨੀਆਂ
ਬੁਝਾਵੇ ਕੌਣ?

ਅੱਜ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟੀ ਖਾਧ ਖੁਰਾਕ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਭਰਪੂਰ ਹਾਇਕੂ :-

ਕੌੜੀ ਰੋਟੀ ਹੈ
ਮਾਨਵ ਖੁਦ ਖਾਵੇ
ਜ਼ਹਿਰ ਭਰੀ।

ਕਵੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਅਤੇ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤੰਨਤਾ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਇਸ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਰਾਹੀਂ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ :-

ਲੈ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ
ਥਾਂ-ਥਾਂ ਵੰਡ ਦੇਵਾਂਗਾ
ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰ ਤੋਂ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਰਸਾਨੀ ਦੀ ਨਿਘਰਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਨਸ਼ੇ, ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ, ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ, ਦਾਜ ਦਾ ਕੋਹੜ, ਏਡਜ਼ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤਨਾ ਬਾਰੇ ਇਉਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ :-

ਪਰਾਲੀ ਸੜੀ
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਧਿਆ
ਧੂੰਆਂ ਹੀ ਧੂੰਆਂ

ਜਾਂ

ਨੀਵਾਂ ਹੋਇਆ
ਫਿਰ ਪਾਣੀ ਲੈਵਲ
ਬਣੀ ਚਣੌਤੀ।

ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਦੀਆਂ ਦੋ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ‘ਹਾਇਕੂ ਯਾਤਰਾ’ ਅਤੇ ‘ਯਾਦੇਂ’ ਹਨ। ਕਵੀ ਇਨਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਤਰਜ਼ੀਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ :-

ਤਨ ਅਸਾਡੇ
ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਜੁੜੇ
ਕੜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਜਾਂ

ਜੋਤ ਪਸਾਰਾ
ਕਣ ਕਣ ਵਿਚ ਹੈ
ਰੂਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ।

ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਹੈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ :-

ਜਾਗ ਸਾਥੀਆ
ਬਦਲ ਸਮਾਜ ਨੂੰ
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ।

ਜਾਂ

ਫੌਲਾਦ ਬਣੀ
ਤਜ਼ਰਬੇ ’ਚੋਂ ਢਲੀ
ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ।

ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਪਾਸਾਰ ਇਸ ਹਾਇਕੂ ਰਾਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ :-

ਕਦੇ ਸਾਗਰ
ਹੈ ਕਦੇ ਸਮੁੰਦਰ
ਬੂੰਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਅਣਬੁੱਝੀ ਬੁਝਾਰਤ ਹੈ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹੋ ਹੀ ਕਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਉਨਾਂ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤੁਕਬੰਦੀ ਕਰਨੀ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਬੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਅਦਬੀ ਮਾਲਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਇਸ ਕਾਵਿ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਸਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਕਢਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਲਈ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਅਗਲੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਨਿਮਖ਼’ ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪਲ ਛਿਣ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਦੀ ਗਾਥਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਕਨੇਡਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰਹਿਤ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸਾਂਝ, ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ, ਮੌਸਮੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਛੂਹਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ :-

ਰੁੱਖੀ ਪਤੱਝੜ ਆਈ
ਬੇਬੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ
ਧੁੱਪੇ ਸੁੱਕਣੀ ਪਾਈ।

ਚਰਖਾ ਜੋ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ’ਚੋਂ ਵਿਸਰ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਕਵੀ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ :-

ਇਕ ਦੂਣੀ ਦੂਣੀ
ਬੱਚਾ ਪੜੇ ਪਹਾੜੇ
ਬੀਬੀ ਕੱਤੇ ਪੂਣੀ।

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਬਾਰੇ ਨਵਤੇਜ ਭਾਰਤੀ, ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ ਅਤੇ ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਨਿਮਖ਼’ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਕਮਾਲ ਇਸ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ ਕਾਵਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਵ-ਬੋਧ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਜ਼ੇਨ ਸੁਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਹਰੇ ਅਵਚੇਤਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਜੋ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕੀਲਦੀ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਵਤੇਜ ਭਾਰਤੀ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਥਾਪਰ ਤੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਰੀਵੀਉ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ‘ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ’ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਹੈ, ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਅੰਦਰ ਕਵੀ ਦਾ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੀਝ ਨਾਲ ਵੇਖੇ ਪਰਖੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਨੇ ਹਾਇਕੂ ਦੀ 17 ਧੁਨੀ ਚਿੰਨਾਂ ਵਾਲੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਬਲਕਿ ਉਸ ਦੇ ਰਚਿਤ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਕਈ ਥਾਈਂ 25-26 ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਕਤੱਕ ਮੂਹਰੇ ਸੁਹਾਵਣਾ
ਘਰ ਮੂਹਰੇ ਗੁਲ ਦਾਉਦੀਆਂ
ਵਿਹੜੇ ਰੰਗਲੇ ਰੁੱਖ।

ਸਾਥੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਮੀਰੀ ਗੁਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਰਨਣ ਵਿਚ ਹੈ :-

ਹਰਿਮੰਦਰ ਪਰਿਕਰਮਾ
ਮਾਪੇ ਟੇਕਣ ਮੱਥਾ
ਬੱਚੇ ਵੇਖਣ ਮੱਛੀਆਂ।

ਅੱਜ ਦੇ ਪਦਾਰਥੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਣੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਗੁੰਮ ਗਏ :-

ਉਲਝੇ ਤਾਣੇ ਬਾਣੇ
ਡੇ-ਕੇਅਰ ਵਿਚ ਬੱਚੇ
ਬਿਰਧ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਸਿਆਣੇ।

ਸਾਥੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚੋਂ ਕਿਰਸਾਨੀ ਸਕੰਟ ਵੀ ਉਭਰਦਾ ਹੈ :-

ਪਾਣੀ ਲਾਉਂਦਾ ਸੌਂ ਗਿਆ
ਲੈ ਸਰਹਾਣੇ ਵੱਟ
ਲੱਗਾ ਬਿਜਲੀ ਕੱਟ।

ਸਰੰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਧੀ ਪੱਖੋਂ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ 5-7-5 ਦੀ ਧੁਨੀ ਚਿੰਨਾਂ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਵੱਧ-ਘੱਟ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਰੂਪਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਪਾਨੀ ਜ਼ੇਨ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਇਸੇ ਹੀ ਦੌਰ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਸਤਕ ‘ਖਿਣ’ ਇਕਬਾਲਦੀਪ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਡਾ. ਕਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨੀ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਜਲੌਅ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ¦ਮੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ‘ਖਿਣ’ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ : ‘ਖਿਣ’ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲਘੂਤਮ ਇਕਾਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਮਾਨਵੀ ਵਿਉਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਕੜਣ, ਘੋਖਣ, ਪੜਚੋਲਣ ਦਾ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਜਤਨ ਹੈ।’

‘ਖਿਣ’ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਸੋਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਾਰੇ ਗੁੱਝਾ ਵਿਅੰਗ ਮਿਲਦਾ ਹੈ :-

ਵਿਦਿਆ ਦਹਿਸ਼ਤਮਾਰੀ
ਡਾਢੀ ਔਖੀ ਭਾਰੀ
ਚੁੱਕ ਨਾ ਸਕੇ ਖਾਰੀ।

ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਇਹ ਤ੍ਰਿਪਦਾ :-

ਗੈਰ ਜਹੀ ਬੋਲੀ
ਬੱਚੇ ਸਾਡੇ ਬੋਲਣ
ਭਈਏ, ਸਾਡੀ ਬੋਲੀ।

‘ਖਿਣ’ ਪੁਸਤਕ ਦੀਆਂ ਇਨਾਂ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਖੂਬੀ ਰੂਪਕ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਰਸ, ਲੈਅ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਸੰਗੀਤਕ ਧੁਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤ੍ਰਿਪਦੇ ਹਾਇਕੂ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹੈ। ਡਾ. ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਚਾਦਰ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰਣ ਦੀ ਕਲਾ ਕਿਹਾ ਹੈ।

ਇਹ ਜਿੰਨੇ ਬਾਹਰੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਵਿਧੀ ਪੱਖੋਂ ਸਰਲ ਲਗਦੇ ਹਨ ਉਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਗਹਿਰੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਚਨਾ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ਦੀ ਸਮੱਰਥਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ :-

ਤੂੰ ਮੈਂ ਤਬਲਾ
ਜਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ ਦਾ
ਬੰਸਰੀ ਚੌਰਸੀਆ ਦੀ।

ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਨ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ‘ਖਿਣ’ ਦੇ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਬੜੀ ਸ਼ਿਦੱਤ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ :-

ਵੱਤ ’ਚ ਕੇਰੇ ਹੁੰਦੇ ਬੀਅ
ਹਾਸਿਆਂ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਭਲਾ
ਸਾਂਭਿਆਂ ਸਾਂਭੀ ਜਾਂਦੀ।

ਭਾਰਤੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇਪਣ ਦਾ ਬਿਆਨ ਕਵੀ ਇਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ :-

ਸੜਕ ਤੇ ਥੁੱਕਦਾ
ਉਹ ਸੋਚੇ, ਵਿਦੇਸ਼
ਸਾਥੋਂ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰਾ।

ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਣੀ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ :-

ਪੜ੍ਹਦਾ ਬੱਚਾ
ਟੀ. ਵੀ. ਤੱਕਦਾ
ਕੰਨ ’ਤੇ ਈਅਰ ਫ਼ੋਨ।

ਜਾਂ

ਮੰਗਲ ਤੇ ਚੱਲੇ
ਘਰ ਵਸਾਣ
ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਨਾਲ।

ਜਾਂ

ਘੋਰ ਕਲਯੁਗ
ਕਦੋਂ ਸੀ
ਸਤਿ ਯੁਗ।

ਜਾਂ

ਜਿਉਣ ਦਾ ਨਹੀਂ
ਮਰਨ ਦਾ ਹੱਕ
ਕਿਉਂ ਨਾ ਸਾਡੇ ਹੱਥ।

ਇਉਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ‘ਖਿਣ’ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਆਪੇ ਹੀ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਸੂਖ਼ਮ ਮਨੋਭਾਵੀ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ :-

ਰੁੱਖ ਦੇ ਦੋ ਤਣੇ
ਪਿਉਂਦ ਦਾ ਕਮਾਲ
ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ।

ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਖ਼ਪਤ ਹੋਇਆ ਆਖ਼ਰ ਇਕ ਦਿਨ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :-

ਦਿਨ ਗਿਣਦਾ
ਤਨਖਾਹ ਮਿਣਦਾ
ਉਹ ਤੁਰ ਗਿਆ।

ਇਉਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕਵੀ ਨੇ ਉਨਾਂ ਖਿਣਾਂ ਨੂੰ ਪਕੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਨਿੱਤ ਵਾਪਰਦੇ ਹਨ।
ਆਖਿਰ ਵਿਚ ਸੁਰਜੀਤ ਆਰਟਿਸਟ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਬੂੰਦਾਂ’ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗੀ ਜੋ ਹਾਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਅਧੀਨ ਹੈ। ਆਰਟਿਸਟ ਦੀ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਸਾਡੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਉੱਥੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੰਗਣ ਦੇ ਝਲਕਾਰੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ :-

ਜੋ ਜਪੇ ਰਾਮ
ਸੰਵਰਦੇ ਉਸਦੇ
ਆਪੇ ਹੀ ਕਾਮ।

ਪਿਆਰ ਬਾਰੇ :-

ਕੀ ਕੀਤਾ ਹਾਲ?
ਤੇਰੇ ਪਿਆਰ ਮੇਰਾ
ਬਣੇ ਸ਼ੁਦਾਈ।

ਜਾਂ

ਨਾ ਬਿਨ ਤੇਰੇ
ਇਹ ਜੀਵਨ ਚੰਗਾ
ਜਾਈਏ ਕਿੱਥੇ?

ਪਿਆਰ ਦੀ ਫ਼ਿਤਰਤ ਬਾਰੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹਾਇਕੂ :-

ਪੀੜ ਸਹਿਣੀ
ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਪਿਆਰ ਦੀ
ਮਨ ਦੇ ਨਾਲ।

ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਰਮਜ਼ ਪਛਾਣੀ ਹੈ ਇਸ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ :-

ਦਹੀਂ ਦੀ ਫੁੱਟੀ
ਹੈ ਦੁੱਧ ਜਮਾਉਂਦੀ
ਏਹੀ ਰਚਨਾ।

ਕੁਦਰਤ ਤਾਂ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸੱਚੇ ਹਨ ਪਰ ਜੱਗ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ :-

ਜੰਮਦੇ ਬੱਚੇ
ਸਭ ਹੋਂਦੇ ਨੇ ਸੱਚੇ
ਜੱਗ ਵਿਗਾੜੇ।

ਸੁਰਜੀਤ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪਿਆਰ ਦੇ ਰੰਗ ਬਿਖੇਰਦਾ ਰੱਬ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਰੰਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਪਿਆਰ ਸੂਫ਼ੀ ਰੰਗਤ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ‘ਬੂੰਦਾਂ’ ਪੁਸਤਕ ਇਸ ਦੂਹਰੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਹਨ :-

ਬੂੰਦਾਂ ਡਿਗੱਣ
ਉਮੀਦਾਂ ਦੇ ਭਰੀਆਂ
ਠੰਡ ਪਵੇਗੀ।

ਜਾਂ

ਕੰਨ ਵੀ ਪਾੜੇ
ਖ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਪਾਈ
ਆਸ ਨਾ ਮੁੱਕੀ।

ਕਵੀ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਹੈ, ਪਿਆਰ ਦੀ ਦੁਰਗਮ ਘਾਟੀ ਪਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਪਿਆਰ, ਭੁੱਖ, ਤ੍ਰਿਪਤੀ, ਆਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਕੋਈ ਉਚੇਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਵਿਕ ਕਾਵਿਕ ਧਾਰਾ ਵਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਇਉਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਪਰਚੇ ਵਿਚ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੁਢੱਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਮਾਣਾ ਜਿਹਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਖੁੱਲੀਆਂ ਹਨ। ਨਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਕਲਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੰਗ ਹੈ। ਅੱਜ ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਹਾਇਕੂ ਤ੍ਰਿਪਦੇ, ਹਾਇਕੂ ਗੀਤ, ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ, ਹਾਇਕੂ ਦੋਪਦੇ, ਹਾਇਕੂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਤੇ ਹਾਇਕੂ ਰੁਬਾਈ ਆਦਿ।

ਅੰਤ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਭਾਵ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਕਵਿਤਾ ਕਹਿਣੀ। ਦੂਸਰਾ ਇਸ ਦੀ ਸਰੰਚਨਾ 5-7-5 ਦੇ ਪੈਰਾਮੀਟਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਤੀਸਰਾ ਨੁਕਤਾ ਉਸ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਛਿਣ ਨੂੰ ਫੜਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਜਾਗ ਉਠੇ। ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਇਕਸਾਰਤਾ, ਕੁਦਰਤੀ ਮੌਸਮੀ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਰਨਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਧੀ ਪੱਖੋਂ ਵੱਖਰੀ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਸੁਭਾਅ ਸੰਖੇਪਤਾ, ਸੂਖ਼ਮਤਾ ਤੇ ਸੁਹਜਤਾ ਨੂੰ ਦੇਸ ਕਾਲ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਹੀ ਇਸ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿਧਾਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

(ਇਹ ਪਰਚਾ ਡਾ. ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦੇਵ ਨਗਰ, ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ
ਵਿਚ ਇਕ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੌਰਾਨ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ।)

ਚਰਚਾ...

----------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਧਾ ‘ਹਾਇਕੂ’ ਦੀਆਂ ਭਵਿੱਖਮੁਖੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ 
----------------------------------------------------------------------------------
                                                                                                                    - ਡਾ. ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ

ਆਜ਼ਾਦੀ ਪੂਰਵ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਬੜਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਸਜਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹੁੰਮ ਹੁੰਮਾ ਕੇ ਵਹੀਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕਵਿਤਾ, ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਅਕਵਿਤਾ ਰੂਪ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕਾਵਿਕ ਰਸ ਖੋਹ ਲਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਵਲ ਦਾ ਹਸ਼ਰ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਘੂ ਨਾਵਲ ਤੇ ਫਿਰ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਫਿਰ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਚਲਨ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਵੀ ਨਤੀਜਾ ਸਾਰਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਕਾਂਗੀ ਰੂਪ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ। ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਵਿਧਾ ‘ਹਾਇਕੂ’ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਜਾਪਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ ਮੁਕਤਸਰ ਵਿਚ ਪੱਕੇ ਪੈਰ ਧਰਦੀ ਨਜ਼ਰੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਵਿ ਵਿਧਾ ਦਾ ਫਾਰਮੂਲਾ 5+7+5 ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਬਟੇਰ ਆ ਗਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਕਾਨੀਬਧ ਕਰਨ ਉਤੇ ਆਮਾਦਾ ਹੋਈ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਸਵਰਗੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜਾਪਾਨ ਫੇਰੀ ਉਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਓਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸਤਰੀ ਕਵਿਤਾ ਅਰਥਾਤ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸਵਰਗੀ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਿਊਯਾਰਕ ਨੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕਾਵਿ-ਵਿਧਾ ਨਾਲ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਤਰਨੁੰਮ ਤੇ ਰਾਗਬਧ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗਾ ਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਹੋਈ ਮਿੰਨੀ ਕਵਿਤਾ ਹੀ ਦੱਸੀ ਤੇ ਮਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ। ਹਾਇਕੂ ਅਪਨਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਹੱਦ ਤਾਂ ਇਹ ਕਰ ਵਿਖਾਈ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ-ਵਿਧਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸੂਖਮ ਵੰਨਗੀ ਗਜ਼ਲ ਨੂੰ  ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਉਤੇ ਢੁਕਦੀ ਕਰਕੇ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਗੱਡ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ, ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਬਾਟਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਿਤਨੇਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਾਂ 5+7+5 ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨ ਕੇ ਇਕ ਗਜ਼ਲ ਸਰੋਤਿਆਂ ਸਨਮੁਖ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਹਰ ਸਤਰ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੈ ਅਤੇ ਗਜ਼ਲ ਦਾ ਮੀਟਰ ਵੀ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਗੋਚਰੇ ਇਹ ਗਜ਼ਲ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ:

ਕੈਸੀ ਲਾਚਾਰੀ/ਮਾਨਵ ਮੰਗੇ ਭੀਖ/ ਦੁਆਰਾਂ ਵਿਚ
ਫੈਲੇ ਸਹਿਮ/ਰੋਟੀ ਦੇ ਫ਼ਿਕਰ ਦਾ/ਲਾਚਾਰਾਂ ਵਿਚ
ਕਨੂੰਨ ਸੁੱਤਾ/ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਮੂਕ/ਚਲਦੇ ਨੋਟ
ਨਿਆਂ ਖੇਡਦਾ/ਪੈਸੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ/ਵਿਕਦੇ ਲੋਕ
ਚੋਰ ਬਾਜ਼ਾਰੀ/ਚੀਜ਼ ਨਾ ਮਿਲੇ ਕੋਈ/ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ
ਕੱਖਾਂ  ਦੀ ਕੁੱਲ੍ਹੀ/ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਰੜਕੇ/ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ
ਕਰੋ ਸਲਾਮਾਂ/ਜੇ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣਾਂ/ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ
ਡਰਦੇ ਮਾਰੇ/ਵੇਖ ਖੜਦੇ ਲੋਕ/ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ
ਦੇਵੇ ਦੁਹਾਈ/ ਲਚਾਰ ਮਾਨਵਤਾ/ ਸੁਣੇ ਕੋਈ ਨਾ
ਰਹੀ ਨਾ ਛੱਤ/ਟੁੱਟੀਆਂ ਮੰਜੀਆਂ ਵੀ/ਬੂਹੇ ਕੋਈ ਨਾ
ਫੈਲੇ ਬਿਮਾਰੀ/ਮਰਦੇ ਇਨਸਾਨ/ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ
ਸਕੂਲ ਖੁੱਲ੍ਹੇ/ਇਲਮ ਦੇ ਨਾਅਰੇ/ਨੇਤਾ ਲਾਉਂਦੇ
ਪੜ੍ਹਾਓ ਬੱਚੇ/ਰਹੋ ਨਾ ਅਨਪੜ੍ਹ/ਰੌਲਾ ਪਾਉਂਦੇ
ਬਦਲੇ ਰਾਜ/ਫ਼ਰਕ ਨਾ ਆਇਆ/ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ
ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ/ਖਾਈ ਜਾ ਕੇ ਫਿਰ ਵੀ/ਕੋਈ ਨਾ ਬੋਲੇ
ਜਿਹੜਾ ਬੋਲੇ/ਫਿਰ ਪਛਤਾਉਂਦਾ/ਭੇਦ ਨਾ ਖੋਲੇ
ਮੂਕ ਰਹਿੰਦੇ/ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਕਤ ਨੂੰ/ਵਗਾਰਾਂ ਵਿਚ

ਇਸ ਸਤਾਰਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਗਜ਼ਲ ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਸਤਾਰਾਂ ਹਾਇਕੂ ਹੀ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗਜ਼ਲ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਵਿਲਖਣਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਧਾ ਉਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਖਿਆਲਾਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਤੇ ਵਿਚਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੁਕਤਸਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸ੍ਰੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਕਲਮ ਨਹੀਂ ਚਲਾਈ ਤੇ ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਨੇ ਵੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਸ ਦੋਰਾਨ ਨਿਮਖ ਲਿਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ 2005 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਾਥੀ ਸ. ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਸੰਗ ਪਹਿਲੀ ਹਾਇਕੂ ਪੁਸਤਕ ਸਾਹਿਤਕ ਜਗਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੇ ‘ਬਿਖਰੇ ਮੋਤੀ’ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਨੇ ‘ਹਾਇਕੂ ਯਾਤਰਾ’ 2007 ਤੇ ‘ਬਾਂਕੇ ਦਰਿਆ’ 2012 (ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰੂਪ) ਮਨੋਹਰ ਸਿੰਗਲ ‘ਸੂਈ ਸਮੇਂ ਦੀ 2008 ਪ੍ਰੋ: ਨਿਤਨੇਮ ਸਿੰਘ ‘ਹਾਇਕੂ ਬੋਲਦਾ ਹੈ’ 2012, ਪ੍ਰੋ: ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ‘ਹਾਇਕੂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ‘ 2012 ਤੇ ਇਕਬਾਲ ਦੀਪ (ਦਿੱਲੀ) ‘ਖਿਣ’ 2008 ਆਦਿ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।

ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਪਾਵਨ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਆਰੰਭ 1997-98 ਵਿਚ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਥੇ ਹੀ ਤਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰੀ (ਲੋਕਲ) ਅੰਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਨਵੇਂ ਹਾਇਕੂਕਾਰ ਵੀ ਇਸੇ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਹੀ ਪੁੰਗਰੇ ਤੇ ਪਰਵਾਨਗੀ ਵੱਲ ਅਗਰਸਰ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਧਾ ਉਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਿਆਂ ਸ. ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਨੇ 24 ਅਕਤੂਬਰ, 2004 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ‘ਹਾਇਕੂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਵੀ’, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿਧਾਰਾ ਦੀ ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਜਾਪਾਨੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਹਾਇਕੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉੱਘੀ ਥਾਂ ਬਣਾ ਲਈ ਤੇ ਚੰਗਾ ਨਾਂ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿਧਾਰਾ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁਣ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ ਵੱਲੋਂ ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਗੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਤੋਰੀ ਗਈ ਸੀ ਜਦਕਿ ਉਸ ਵਕਤ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ। ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬੂਹੇ ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਲਈ ਖੁੱਲ ਗਏ। ਹਾਇਕੂ ਹੁੰਦੇ ਤਿੰਨ ਸਤਰੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਗੱਲ ਕਿਹਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸਗੋਂ ਸਿਰੇ ਵੀ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਈਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤਸਰ ਤੋਂ ਛਪਦੇ ਪੰਦਰਾ ਰੋਜ਼ਾ ਪਰਚੇ ‘ ਅਦਬੀ ਪਰਿਕਰਮਾਂ’ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਹੀ ਛਾਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕੁਝ ਨਮੂਨੇ ਦੇਖਣੇ ਠੀਕ ਰਹਿਣਗੇ -

* ਬਾਹਰ ਦੇਖੋ
ਭਟਕਣ ਮਿਲੇਗੀ
ਅੰਦਰ ਝਾਕ।                    ਅਤੇ

* ਪੇਟ ਦੀ ਭੁੱਖ
ਡਾਕੂ ਨਾ ਲੁਟ ਸਕੇ
ਜਿਉਂ ਹੈ ਭਾਰੀ।

ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਬੌਧਿਕ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵੀ, ਗੰਭੀਰ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਛੋਹੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਭਾਵੁਕ ਵੀ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਪੰਜਾਬੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਬੂਹਿਆਂ ਅੰਦਰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਆਣ ਵੜੇ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਇਕੂਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਧੜਾਧੜ ਹਾਇਕੂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਹੋੜ ਜਿਹੀ ਲੱਗ ਗਈ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੁਕਤਸਰ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਜਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਅਜੇ ਇਸ ਦੀ ਜੋਤ ਟਾਂਵੀਂ ਟਿਲੀ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਾਂ, ਕੁਝ ਤਾਂ  ਹਾਇਕੂ ਫਾਰਮੂਲੇ ਤਹਿਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਮਾਲ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਗਤਾਰ ਲਾਡੀ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਲਿਖੇ ਦੋ ਹਾਇਕੂ ਪੇਸ਼ ਹਨ।

* ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਲਈ
ਨੌਜਵਾਨ ਚੱਲਿਆ
ਨਹਿਰ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਟੈਂਕੀ ਉੱਤੇ।     ਅਤੇ

* ਸੋਹਣੀ ਕਲੋਨੀ
ਬਾਬੂ ਨੇ ਕੋਠੀ ਪਾਈ
ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਨੇੜੇ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਹਾਇਕੂ ਨਮੂਨਿਆਂ ਵਿਚ ਫਾਰਮੂਲਾ ਇਕਦਮ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੀ ਉਡਾਰੀ ਏਨੀ ਪ੍ਰਬਲ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤਕ ਝੰਜੋੜਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੋਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਹਾਇਕੂਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰੋ: ਦਾਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ: ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ, ਬਿਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂਰ, ਸੋਨੀ ਤਨੇਜਾ, ਡਾ: ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੰਬੋਜ, ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ, ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਵਾਕਫ਼ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਕੌਰ ਚਮਕ ਵੀ ਇਸ ਵਿਧਾ ਉਤੇ ਕਲਮ ਅਜ਼ਮਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਫਸੋਸ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ ਪ੍ਰੋ: ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਗੁਰਪੁਰੀ ਸਿਧਾਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੋ ਹਾਇਕੂ ਇਥੇ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ।

ਸੁਣ ਚਿਮਚੇ
ਚਮਚਾ ਹੀ ਰਹਿਣਾ
ਭੁੱਲ ਨਾ ਜਾਈ                 ਅਤੇ

ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣਾ
ਜਨਤਾ ਦੂਰ ਬਿਠਾ ਕੇ
ਗੀਤ ਗਾਏ ਨੇ।

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦਾਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੋ ਹਾਇਕੂ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਗੋਚਰੇ ਦੋ ਮਿਸਾਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹਨ: 

ਪੂਨਮ ਰਾਤ
ਦੁੱਧ ਛੱਟੇ ਵੱਜਦੇ
ਗੋਰੇ ਮੁੱਖ ਤੇ।                 ਅਤੇ

ਰੁੱਤ ਬਹਾਰ
ਧਰਤੀ ਪਹਿਨਿਆਂ
ਹਰਿਆ ਸਾਲੂ।

ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ‘ਵਾਕਫ਼’ ਨੇ ਰੁਮਾਂਚਵਾਦੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਅਤੇ ਧੀਆਂ- ਧਿਆਣੀਆਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਲਿਖੇ ਹਨ:

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੂੰ ਆ
ਜ਼ੁਲਫਾਂ ਸੁਆਰ ਕੇ
ਗੀਤ ਗਾਈੇਏ।                ਅਤੇ

ਕੋਮਲ ਧੀਆਂ
ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਰੋਣਕ
ਮਾਣ ਘਰਾਂ ਦਾ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਾਇਕੂਕਾਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਨੇ ਜੋ ਹਾਇਕੂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਾਪੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਹਾਇਕੂ ਇਥੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ:

ਕਦੇ ਸਾਗਰ
ਹੈ ਕਦੇ ਸਮੁੰਦਰ
ਬੂੰਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ।               ਅਤੇ

ਮੇਰੇ ਦਾਤਿਆ
ਤੂੰ ਦਿੱਤੀ ਮਾਤ ਭੂਮੀ
ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹਾਂ?

ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਇਕ ਹੋਰ ਸੁਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਇਕੂਕਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਵੀ ਦੋ ਹਾਇਕੂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ:

ਪਰਾਲੀ ਸੜੀ
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵਧਿਆ
ਧੂੰਆਂ ਹੀ ਧੂੰਆਂ।              ਅਤੇ

ਨੀਵਾਂ ਹੋਇਆ
ਫਿਰ ਪਾਣੀ ਲੈਵਲ
ਬਣੀ ਚੁਣੌਤੀ।

ਬਿਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਨੇ ਹਾਇਕੂ ਉੱਤੇ ਕਲਮ ਚਲਾਉਂਦਿਆਂ ਪਾਠਕਾਂ ਗੋਚਰੇ ਕੁਝ ਨਮੂਨੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੇ ਹਨ:

ਬੰਦੇ ਅੰਦਰ
ਇਕ ਹੋਰ ਬੰਦਾ ਏ
ਬੰਦੇ ਤੂੰ ਜਾਣ।                ਅਤੇ

ਪੈਸਾ ਵਧਿਆ
ਅਕਲ ਮਾਰੀ ਗਈ
ਨੀਂਦ ਵੀ ਉਡੀ।

ਡਾ: ਮਨੋਹਰ ਸਿੰਗਲ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

ਬੋਲੋ ਜ਼ਿਆਦਾ

ਸੁਣਦਾ ਉਹ ਘੱਟ
ਮਚਲੇ ਬੰਦਾ।                ਅਤੇ
ਚੋਰਾਂ ’ਚ ਰਲ

ਚੋਰ ਬਣਿਆ ਉਹ
ਖੁਦ ਬ ਖੁਦ ।

ਮੀਨੂ ਸ਼ਰਮਾ ਸੁਖਮਨਾ ਨੇ ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਉਤੇ ਕਲਮ ਚਲਾਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

ਤੂੰ ਕੌਣ ਨਹੀਂ
ਸਭ ਕੁਛ ਹੈ ਮੇਰਾ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਰੀ।              ਅਤੇ

ਬੌਛਾੜ ਫੈਲੀ
ਸਮਾਂ ਖਿਲ ਗਿਆ ਹੈ
ਸੁਹਾਣੀ ਘਟਾ।

ਕੈਨੇਡਾ ਵਾਸੀ ਸ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਾਥੀ ਨੇ ਬੜੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹਾਇਕੂ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਜੋ ਇਥੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ:

ਇਕ ਦੂਣੀ ਦੂਣੀ
ਬੱਚਾ ਪੜ੍ਹੇ ਪਹਾੜੇ
ਬੀਬੀ ਕੱਤੇ ਪੂਣੀ।            ਅਤੇ

ਰੁੱਖੀ ਪਤਝੜ ਆਈ
ਬੇਬੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ
ਧੁੱਪੇ ਸੁਕਣੀ ਪਾਈ।

ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਵਜ਼ਨ/ਫਾਰਮੂਲੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਪੁਖਤਗੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਡਾ: ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਤੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿ ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਨਿਮਖ’ ਉੱਤੇ ਸ੍ਰੀ ਨਵਤੇਜ਼ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਸਵਰਗੀ ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ ਤੇ ਸਵਰਗੀ ਡਾ: ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਨੇ ਰਲੀ ਮਿਲੀ ਪ੍ਰਕਿਆ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਨਿਮਖ’ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਕਮਾਲ ਇਸ ਦੇ ਸੂਖਮ ਕਾਵਿਕਤਾ ਤੇ ਸਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਵ ਬੋਧ ਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਜੈਨ ਸੁਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਸਰੇ ਅਵਚੇਤਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕੀਲਦੀ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਵਤੇਜ਼ ਭਾਰਤੀ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਡਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਥਾਪਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਅੰਦਰ ਕਵੀ ਦਾ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੀਝ ਨਾਲ ਵੇਖੇ ਪਰਖੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਰੂ -ਬ- ਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਦੇ ਹਾਇਕੂ ਦੀ 17 ਧੁਨੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਾਲੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਬਲਕਿ ਉਸ ਦੇ ਰਚਿਤ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਕਈ ਥਾਵੀਂ 25-26 ਅੱਖਰਾਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ:

ਕੱਤਕ ਮੂਹਰੇ ਸੁਹਾਵਣ੍ਯਾ
ਘਰ ਮੂਹਰੇ ਗੁਲ ਦਾਉਦੀਆਂ
ਵਿਹੜੇ ਰੰਗਲੇ ਰੁਖ।

ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਮੀਰੀ ਗੁਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਰਣਨ ਵਿਚ ਹੈ:

ਹਰਿਮੰਦਰ ਪਰਿਕਰਮਾ
ਮਾਪੇ ਟੇਕਣ ਮੱਥਾ
ਬੱਚੇ ਵੇਖਣ ਮੱਛੀਆਂ।

ਅੱਜ ਦੇ ਪਦਾਰਥੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਣੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਬਚਪਨ ਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਗੁੰਮ ਗਏ:

ਉਲਝੇ ਤਾਣੇ ਬਾਣੇ
ਡੇ ਕੇਅਰ ਵਿਚ ਬੱਚੇ
ਬਿਰਧ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਸਿਆਣੇ।

ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚੋਂ ਕਿਰਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਵੀ ਉਭਰਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

ਪਾਣੀ ਲਾਉਂਦਾ ਸੌਂ ਗਿਆ
ਲੈ ਸਰਹਾਣੇ ਵੱਟ
ਲੱਗਾ ਬਿਜਲੀ ਕੱਟ।

ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਧੀ ਪੱਖੋਂ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ 5-7-5 ਦੀ ਧੁਨੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਵੱਧ ਘੱਟ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਰੂਪਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਪਾਨੀ ਜ਼ੇਨ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। 

ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਾਥੀ ਦੀ ਹੀ ਸੋਚਣੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦਿਆਂ ਸਰਦਾਰ ਇਕਬਾਲ ਦੀਪ ਅੱਗੇ ਕਦਮ ਪੁਟਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਖਿਣ’ ਉਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਿਆਂ ਡਾ: ਕਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨੀ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਜਲੌ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਡਾ: ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ‘ਖਿਣ’ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲਘੂਤਮ ਇਕਾਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਮਾਨਵੀ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਕੜਨ, ਘੋਖਣ, ਪੜਲੋਚਣ ਦਾ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਯਤਨ ਹੈ।

‘ਖਿਣ’ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਸੋਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਾਰੇ ਗੁੱਝਾ ਵਿਅੰਗ ਮਿਲਦਾ ਹੈ:

ਵਿੱਦਿਆ ਦਹਿਸ਼ਤਮਾਰੀ
ਡਾਢੀ ਔਖੀ ਭਾਰੀ

ਚੁੱਕ ਨਾ ਸਕੇ ਖਾਰੀ।

‘ਖਿਣ’ਪੁਸਤਕ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਖੂਬੀ ਰੂਪਕ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਨ ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਰਸ, ਲੈਅ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਸੰਗੀਤਕ ਧੁਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤ੍ਰੈਪਦੇ ਹਾਇਕੂ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ। ਡਾ: ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਚਾਦਰ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰਣ ਦੀ ਕਲਾ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਡਾ: ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਉਪਰੋਕਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਾਇਕੂ ਜਿੰਨੇ ਬਾਹਰੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਵਿਧੀ ਪੱਖੋਂ ਸਰਲ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਉਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਗਹਿਰੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਚਨਾ ਆਪ੍ਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਨਣ ਦੀ ਸਮੱਰਥਾ ਰਖਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ:

ਤੂੰ ਤਬਲਾ ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ ਦਾ ਬੰਸਰੀ ਚੌਰਸੀਆਂ ਦੀ।

ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ‘ਖਿਣ’ ਦੇ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਬੜੀ ਸ਼ਿਦੱਤ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ:

ਵੱਤ ’ਚ ਕੇਰੇ ਹੁੰਦੇ ਬੀਅ
ਹਾਸਿਆਂ ਦੀ ਫਸਲ ਭਲਾਂ
ਸਾਂਭਿਆਂ ਸਾਂਭੀ ਜਾਂਦੀ।

ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਣੀ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ:

ਮੰਗਲ ਤੇ ਚੱਲੇ
ਘਰ ਵਸਾਣ
ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਨਾਲ।            ਅਤੇ

ਘੋਰ ਕਲਯੁੱਗ
ਕਦੋਂ ਸੀ
ਸਤਿ ਯੁੱਗ।

ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਖਪਤ ਹੋਇਆ ਆਖਰ ਇਕ ਦਿਨ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

ਦਿਨ ਗਿਣਦਾ
ਤਨਖਾਹ ਮਿਣਦਾ
ਉਹ ਤੁਰ ਗਿਆ।

ਸੁਰਜੀਤ ਆਰਟਿਸਟ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਬੂੰਦਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਡਾ: ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਜੀਤ ਆਰਟਿਸਟ ਦੀ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਸਾਡੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸ਼ਿਦਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ, ਉਥੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੰਗਣ ਦੇ ਝਲਕਾਰੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ:

ਜੇ ਜਪੇ ਰਾਮ
ਸੰਵਰਦੇ ਉਸ ਦੇ
ਆਪੇ ਹੀ ਕਾਮ।               ਅਤੇ

ਕੀ ਕੀਤਾ ਹਾਂ
ਤੇਰਾ ਪਿਆਰ ਮੇਰਾ
ਬਣੇ ਸ਼ੁਦਾਈ।                  ਅਤੇ  

ਪੀੜ ਸਹਿਣੀ
ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਪਿਆਰ ਦੀ
ਮਨ ਦੇ ਨਾਲ।

ਇਹ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਸੰਭਾਨਾਵਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਹਨ। ਨਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਆਮਦ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਕਲਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲਏ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੰਗ ਹੇ। ਅੱਜ ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਹਾਇਕੂ ਤ੍ਰੈਪਦੇ, ਹਾਇਕੂ ਗੀਤ, ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ, ਹਾਇਕੂ ਦੋਪਦੇ, ਹਾਇਕੂ ਗਜ਼ਲ ਤੇ ਹਾਇਕੂ ਰੁਬਾਈ ਆਦਿ। ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਭਾਵ, ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਕਵਿਤਾ ਕਹਾਣੀ। ਦੂਸਰਾ ਇਸ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ 5-7-5 ਦੇ ਪੈਰਾਮੀਟਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਤੀਸਰਾ ਨੁਕਤਾ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਛਿਣ ਨੂੰ ਫੜਨਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਜਾਗ ਉਠੇ। ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਇਕਸਾਰਤਾ ਕੁਦਰਤੀ ਮੌਸਮੀ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਰਣਨ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਧੀ ਪੱਖੋਂ ਵੱਖਰੀ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਸੁਭਾਅ, ਸੰਖੇਪਤਾ, ਸੂਖਮਤਾ ਤੇ ਸੁਹਜਤਾ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਕਾਲ ਦੀ ਹਰ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹੀ ਇਸ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿਧਾਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਚਲੇ ਹਾਇਕੂ ਚਲਨ ਦੇ ਮੋਢੀ ਹਾਇਕੂਕਾਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਦਾ ਆਪ੍ਣਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਪਲ ਵਿਚ ਘਟੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਘੂ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਾਇਕੂ ਕੁਦਰਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਹਾਇਕੂ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਪੰਕਤੀ ਵਿਚ ਪੰਜ ਅੱਖਰ ਦੂਜੀ ਵਿਚ ਸੱਤ ਤੇ ਤੀਜੀ ਵਿਚ ਪੰਜ ਅੱਖਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 5+7+5=17 ਅੱਖਰੀ ਕ੍ਰਮ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜੇਕਰ ਪੰਕਤੀਆਂ ਤਿੰਨ ਹੋਣ ਪਰ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ੇਨ ਪੋਇਟਰੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ 17 ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਅੱਧੇ ਅੱਖਰ ਤੇ ਲਗਾਂ-ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ  ਹਾਇਕੂਕਾਰ 5+7+5 ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹਾਇਕੂ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਪਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸੀ ਹਾਇਕੂਕਾਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਉਸ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਾਇਕੂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਇਕੂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਜੋ ਵਿਦਵਾਨ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਾਇਕੂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਹਾਇਕੂ ਵਾਲਾ ਛੰਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਫੈਲਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਛੰਦ ਚੀਨ, ਕੋਰੀਆ ਵਿਚ ਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਜਾਪਾਨ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਅਜਿਹੀ ਸਰਵ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਹਰ ਵਿਧਾ ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਡਾ: ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਦੇਵ ਨਗਰ, ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ) ਦਾ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਬਾਰੀਕਬੀਨੀ ਨਾਲ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਇਕ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਉਦਿਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਜਾਪਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕਲਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬੇਹੱਦ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ 21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਕੋਲ ਵੀ ਚੌੜੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣਾ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਾਇਕੂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਇਸ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਕ ਸੁਪਨਾ ਬਣ ਗਈ। ਇਸ ਸੁਪਨ ਮਾਲਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਾਦਸੇ ਜੁੜ ਗਏ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਜੁੜ ਗਈਆਂ, ਜੋ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿਚ ਰੀਲ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀਆਂ: 

* ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਕਦੇ
ਸੁਪਨਿਆਂ ਚ
ਆਪਾਂ ਰਹਿੰਦੇ।  

* ਰਾਤ ਮਿਲੇ ਸਾਂ
ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਆਪਾਂ
ਦਿਨੇ ਤੂੰ ਗੁੰਮ।  

* ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮਿਲੇ
ਰਾਤ ਸੁਪਨੇ ਬੁਣੇ
ਸੁਬ੍ਹਾ ਵਿਛੜੇ।

* ਰੁਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਸੁਪਨਾ
ਹੈ ਬਚਪਨ।      

* ਹਰ ਅੱਖ ਦਾ
ਮੈਂ ਬਣ ਕੇ ਸੁਪਨਾ
ਵਸ ਜਾਣਾ ਹੈ।

* ਵਾਅਦਾ ਤੇਰਾ
ਸੁਪਨਾ ਸੱਚ ਕਰਾਂ
ਤੂੰ ਅਮਰ ਹੈ।

* ਸਾਵਧਾਨ ਸੀ
ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿਚ ਤਾਂ
ਮਾਤ ਖਾ ਗਏ।

ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਦੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਹਾਇਕੂ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਬ ਹੋ ਕੇ ਪੁਸਤਕ ‘ਹਾਇਕੂ ਸੰਵੇਦਨ’ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਤੱਕ ਦੇ ਖਦਸ਼ੇ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ ਨੇ ਇਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਸ਼ੇ ਉਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਇਕ ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਉੱਤੇ ਝਾਤੀ ਪੁਆਉਂਦਾ ਲੇਖ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹਾਇਕੂ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਖਦਸ਼ਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ,‘‘ਆਧੁਨਿਕ ਨਿੱਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਵਿਧਾ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਸਵ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੈਂਥ (25.10.1947 ਤੋਂ 3.4.2010) ਦੇ ‘ਬਰਫੀ ਦਾ ਟੁਕੜਾ’ ਨਾਲ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਰਫਤਾਰ ਪਕੜਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਉਤੇ ਕਲਮ ਅਜ਼ਮਾਈ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਕੁਝ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਦਸ਼ਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਰਚਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਬਤੌਰ ਫਿਲਰ ਵਰਤਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਦਮ ਤੋੜਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੇਖਕ ਇਸ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਕਾਵਿ ਵੰਨਗੀ ‘ਹਾਇਕੂ’ ਹੈ ਜੋ ਜਾਪਾਨ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਮੁਕਤਸਰ ਆ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹਾਇਕੂਕਾਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ (23.8.1951)  ਹੈ। ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾ ਦੀ ਆਪਣੇ ਹਲਕੇ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਕਵੀਆਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਜਾਗ ਲਗਾਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ 5–7 5 ਦੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਕਾਵਿ ਟੋਟਕੇ ਰਚਣ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਪ੍ਰੋ: ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ (18.2.1881 ਤੋਂ 31.3.1931) ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਾਪਾਨ ਦੌਰੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਵਿਧਾ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਥੇ ਸਥਾਈ ਪਰਵਾਸ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਅਨੁਵਾਦ ਰੂਪ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣਾ ਰੁਖ ਵੀ ਲੰਮੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ‘ਤੇਰੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ’ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਵਿਕਲੋਤਰੇ ਕਵੀ ਇਸ ਵਿਧਾ ਉੱਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਪਾਸੇ ਵਲ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰੁਚੀ ਵਿਖਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਹਾਇਕੂ  ਸੰਵੇਦਨਾ’ ਦਾ ਹਸ਼ਰ ਵੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਵਾਲਾ ਨਾ ਹੋਵੇ।''

          ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਬੋਲ ਕਿਧਰੇ ਸੱਚੇ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ, ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਾਇਕੂਕਾਰ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੇ ਇਸ ਵਿਧਾ ਉਤੇ ਕਵਿਤਾ ਰਚਣ ਵਾਸਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। 

          ਸੁਧਾ ਗੁਪਤਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਹਾਇਕੂ ਕਿਸੇ ਧਿਆਨ, ਸਾਧਨਾ, ਕਿਸੇ ਜੀਵਨ ਪੱਦਤੀ ਦੇ ਅੰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਾਤਰ ਅਨੁਕਰਣ ਤੇ ਫੈਸ਼ਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਕੁਮਾਰ ਦੀਪਕ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਵੇਦਾਂ ਤੇ ਤ੍ਰਿਪਦੀ ਛੰਦਾ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਾਯਤਰੀ ਛੰਦ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ  ਕੀਤੇ ਹਨ। ਗਾਯਤਰੀ ਛੰਦ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ ਚੀਨੀਕਰਨ ਹੋਇਆ, ਫਿਰ ਚੀਨ ਤੋਂ ਜਾਪਾਨ ਤੇ ਜਾਪਾਨ ਤੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਭਾਰਤੀਕਰਨ ਹੋਇਆ । ਚੀਨ ਤੇ ਜਾਪਾਨ ਉਪਰ ਭਾਰਤ ਬੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

        

           ਓ. ਪੀ ਗੁਪਤਾ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਹਾਇਕੂ ਛੋਟੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਅਧਿਕ ਕਾਵਿਮਿਕਤਾ ਸਮੇਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਹਾਇਕੂ ਐਨਾ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

        ਡਾ: ਰਮਾਂਕਾਂਤ ਸ੍ਰੀਵਾਸਤਵ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹਾਇਕੂ ਵਰਗੇ ਲਘੂਤਮ ਛੰਦ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਗਾਗਰ ਵਿਚ ਸਾਗਰ ਭਰਨ ਦੀ ਸ਼ਬਦ ਸਾਧਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

        ਡਾ: ਸੈਲ ਰਸਤੋਗੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਨੰਦ ਪੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ ਤਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਦਾ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ, ਪਰ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਕਲੇਵਰ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੁੱਟ ਕੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਭਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਭਾਰਾਪਣ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਵੇਗੀ। ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਸਹਿਜ ਕੋਮਲਤਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਭੱਜ ਦੌੜ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਤਾਕਤਵਾਰ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ।

 ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਚਾਵਲਾ ਨੂੰ ਇਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਹੋਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਭਾਸਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਉੱਜਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਚਾਵਲਾ ਦੇ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਲੇਖ ਦੇ ਅੰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:

* ਪ੍ਰੀਤ ਦੇ ਕਿੱਸੇ
ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ
ਅਮਰ ਗਾਥਾ।

* ਵਸੇ ਪੰਜਾਬ
ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਬੰਨੇ
ਹਰੇ ਭਵਿੱਖ।

* ਵੀਰ ਕਿਸਾਨ
ਕੌਮ ਦਾ ਸਰਤਾਜ
ਫਿਰ ਭੀ ਭੁੱਖਾ।

* ਵਹਿੰਦੇ ਪਾਣੀ
ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਚ ਕੈਦ
 ਨਹੀਂ ਆਜਾਦੀ।  

* ਪਿੰਡ ਦੀ ਜੂਹ
ਲੰਘ ਗਏ ਦਰਿਆ
ਛੱਡਾਂਗੇ ਪੈੜਾਂ।

                           ..................... (ਲੇਖਕ "ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਆਸ਼ਿਆਨਾ" ਅਖਬਾਰ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ। )


----------------------------------------------------------------------------------------------

ਹਾਇਕੂ - ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ...

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------


ਹਾਇਕੂਕਾਰ                                    - ਡਾ. ਹਰਦੀਪ ਕੌਰ ਸੰਧੂ 
-------------------------------------------------------------       ਸਿਡਨੀ (ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ) 
                                                     

ਡਾ. ਹਰਦੀਪ ਕੌਰ ਸੰਧੂ 

* ਪੰਜਾਬ ਬੰਦ
          ਸੜਕਾਂ ਨੇ ਸੁੰਨੀਆਂ
                 ਦਿਲ ਤੂਫਾਨੀ।


* ਬਾਂਹ 'ਚ ਚੂੜਾ
          ਪੱਛਮੀ ਪਹਿਰਾਵਾ
                 ਪੰਜਾਬੀ ਜੋੜਾ।


* ਪੂਜਾ ਮੈਂ ਕੀਤੀ
          ਅਗਰਬੱਤੀ ਰਾਖ
                 ਸੀ ਹੱਥ ਮੇਰੇ।


* ਹੱਟੀ 'ਤੇ ਜਾਣਾ
          ਅੱਠ ਆਨੇ ਦਾ ਸੌਦਾ
                 ਰੂੰਗਾ ਲੈ ਖਾਣਾ। 


* ਖੇਡਣ ਹਾਣੀ
          ਟਿੱਬੇ ਵਾਲ਼ੇ ਖੇਤ 'ਚ 
                 ਨੂੰਣ-ਨਿਹਾਣੀ।


* ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਠੰਢ
          ਰਾਤੀਂ ਦੇਵੇ ਪਹਿਰਾ
                 ਬਾਪੂ ਦੀ ਖੰਘ।


* ਅੰਬੋ ਪਕਾਵੇ
          ਨਾਲ਼ੇ ਕਰੇ ਗਿਣਤੀ
                 ਦੋ-ਦੋ ਸਭ ਨੂੰ।


* ਛੱਡ ਸੀ ਆਈ
          ਬਾਬੁਲ ਦੇ ਵਿਹੜੇ
                 ਬਚਪਨ ਮੈਂ।


* ਗੁੰਮ ਹੈ ਕਿਤੇ
          ਕੁੱਕੜ-ਬਾਂਗ ਵਾਲ਼ਾ
                 ਅੱਜ ਸਵੇਰਾ।


* ਉੱਚੇ ਮਕਾਨ
          ਰੇਸ਼ਮੀ ਨੇ ਪਰਦੇ
                 ਉਦਾਸ ਲੋਕ।


* ਬੇਬੇ ਮਗਰੋਂ 
         ਸੰਦੂਕ ਤੇ ਚਰਖਾ 
                ਖੂੰਜੇ ਨੇ ਲੱਗੇ।
                               
                                          (ਡਾ. ਸੰਧੂ ਖੁਦ ਹਿੰਦੀ ਹਾਇਕੂ ਵੈਬਸਾਇਟ www.hindihaiku.net ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ) 


------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------




ਹਾਇਕੂਕਾਰ                                        - ਭੂਪਿੰਦਰ ਨਿਉਯਾਰਕ
--------------------------------------------------------

ਭੂਪਿੰਦਰ

 *       ਅਰਜ਼ੀ

   ਮੂੜ੍ਹ ਸ਼ਰਾਬੀ, 
          ਫਾਂਸੀ ਉੱਤੇ ਦਾਨ ਨੂੰ
                 ਭਰੇ ਅਰਜ਼ੀ।

 *       ਕਲੇਸ਼

  ਪਿੰਡ 'ਚ ਠੇਕਾ,
         ਸਰਕਾਰੀ ਮਿਹਰਾਂ
                ਉੱਜੜੇ ਘਰ।

 *      ਵੋਟਾਂ

  ਛੰਬ ਭੱਠੀਆਂ,
         ਨੇਤਾ ਅੱਗ-ਬਬੂਲਾ
                ਵੋਟਾਂ ਸਿਰ ਤੇ ।

 *      ਸਹੁੰ

  ਪੇਟ 'ਚ ਕੀੜੇ,
         ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਸਹੁੰ
                ਆਥਣ ਵੇਲਾ।

*       ਤੰਬਾਕੂ

  ਖੇਤ ਪੰਜਾਬੀ,
         ਨਿੱਸਰਦਾ ਤੰਬਾਕੂ
                ਸਿੰਜੇ ਭਈਆ।

*        ਵੰਡ

   ਚੁਟਕੀ ਮੌਜੀ,
         ਹਥੇਲੀ ਤੇ ਜਰਦਾ
                ਤਨ ਬਾਗ਼ ਹੈ।



* ਹਾੜ /ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ  ਭੂਪਿੰਦਰ ਨਿਉਯਾਰਕ ਦੇ ਕੁਝ  ਹੋਰ ਹਾਇਕੂ  ...


1. ਉੱਚਾ ਉੱਡਦਾ

         ਬਾਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਆਇਆ

              ਬਬੀਹਾ ਬੋਲੇ।

2. ਮੱਥੇ ਪਸੀਨਾ

         ਮੋਢੇ ਉਪਰ ਕਹੀ

              ਬਿਜਲੀ ਗੁੱਲ।

3. “ਕੁਲਫ਼ੀ ਲਓ”

         ਕੁਲਫ਼ੀ ਵਾਲਾ ਭਾਈ

              ਜੇਬ 'ਚ ਧੇਲੀ।

4. ਪਿੰਡ ਦਾ ਸੂਆ

         ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੇ

              ਮਾਰਦੇ ਛਾਲਾਂ।

5. ਦਾਜ ਬਣਾਵੇ

         ਸਹੇਲੀਆਂ 'ਚ ਬੈਠੀ

              ਬੁਣਦੀ ਪੱਖੀ।

 6. ਤਪੀ ਧਰਤੀ

         ਆ ਪਿਆ ਲੱਛੇਦਾਰ

              ਪਹਿਲਾ ਛੱਲਾ।

 7. ਬੱਦਲ ਗੱਜੇ

         ਆਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ

              ਧਰਤੀ ਚੁੰਮੇ।

8. ਭਿੱਜੀ ਜ਼ੁਲਫ

         ਤਿੱਪ ਤਿੱਪ ਡਿੱਗੀਆਂ

              ਇਕ ਦੋ ਬੂੰਦਾਂ।

9. ਛੱਤੜੀ ਉਤੇ

         ਛਿੱਟਾਂ ਦੀ ਕਿੜਕਿੜ

              ਸਾਉਣ ਵਰ੍ਹੇ।

10. ਚੜਦੀ ਪੀਂਘ

         ਲਿਫੇ ਪਿਆ ਟਾਹਣ

              ਸਾਉਣ ਵਿਚ।

11. ਪੁੱਤ ਸ਼ਰਾਬੀ

         ਬਾਪੂ ਵੱਟਾਂ ਚੋਪੜੇ

              ਛੱਨ 'ਤੇ ਛਿੱਟਾਂ।

            

------------------------------------------------------------------------------------------------------------